Reka Tisa – sve što treba znati o njoj

Reka Tisa je jedan od glavnih srednjeevropskih vodenih tokova. U doba srednjevekovnog mađarskog kraljevstva njen tok je čitavom dužinom proticao kroz zemlje kojima je vladala ova nacija, pa je bila poznata kao ‘najmađarskija od svih reka’. Tisa danas prelazi nekoliko državnih granica i jednim delom svog toka nalazi se i u našoj zemlji.

Ova živopisna planinsko-nizijska reka obiluje prirodnim bogatstvima i danas je i turistički atraktivna destinacija. Na svom putu od rodne Ukrajine, pa sve do ušća u Dunav u Srbiji, Tisa prolazi kroz razna mesta i lepe, prirodne krajolike.

Osnovno o reci Tisi

Tisa izvire u ukrajinskim brdima, na jednom delu istočnog karpatskog masiva, a glavni tok formiraju dve manje reke, Crna i Bela Tisa; posle izvorišta u ukrajinskim Karpatima, u masivu Čornogora, odnosno Crnim planinama, ‘crni’ i ‘beli’ krak se spajaju u blizini mesta Rahov i nastavljaju putovanje duž ukrajinsko-rumunske granice, ka tromeđi Ukrajine, Slovačke i Mađarske, sve do Srbije.

Tisa prolazi kroz pet pomenutih evropskih zemalja i na tom putu teče kroz brojne gradove. Neki od gradova kroz koje prolazi su Rahov, Vinohradiv, Sigetu Marmacjej, Vašarošnamenj, Tokaj, Solnok, Senteš, Segedin, Kanjiža, Senta, Bečej i Novi Bečej.

• Izvorište reke Tise nalazi se u istočno-karpatskom pojasu, na visini od oko 2000 m;
• Tisa je najveća pritoka velikog Dunava sa dužinom toka od 965 km, a njen basen ima površinu od 156 087 km²;
• Tok Tise donosi 13% celokupnom dunavskom slivu, a godišnji prosečni protok iznosi 792 m³/s;
• Tisa je plovno vodeno telo velikim delom svog toka, mada na mogućnost plovidbe utiču prirodni uslovi, te tako tokom visokog vodostaja uglavnom nije plovidbena;

U planinskim oblastima svog toka, Tisa je brza i odlikuje se velikim razlikama u nivou vode, pošto u karpatskim planinama nema jezera koja bi uravnotežila njen tok. Ćudljivi tok je krivac za brojna plavljenja, nekada katastrofalnih razmera, ali danas postoji veoma dobar sistem odbrane od poplava. U te svrhe je izgrađeno i istoimeno veštačko jezero u Mađarskoj.

Istorija Tise broji nekoliko primera strašnih poplava; na primer, 1879., visok vodostaj na Tisi poklopio se sa sličnim uslovima na Dunavu, pa je reka donela razornu poplavu gradu Segedinu, nakon čega su austrougarske vlasti organizovale rad na regulaciji njenog vodostaja.

ZANIMLJIVOSTI REKE TISE

Tisa je reka živopisnog, raznolikog toka. Od svojih planinskih puteva, do ušća u Dunav, južno od Novog Sada, Tisa je danas primamljiva turistička destinacija, na koju se ljubitelji voda i reka uvek rado vraćaju. Šarmantne obalske čarde, ukusna riblja čorba, lepi predeli i zeleni krajolici, ‘cvetanje’ Tise i ljupka kupališta samo su neki od razloga da ovu interesantnu reku odaberete za svoju putnu destinaciju.

Izdvajamo neke od zanimljivosti koje bi vam mogle dati razlog da se upustite u avanturu duž tiskih obala i njenog toka.

Imena Tise

Reka Tisa je u antičko doba bila poznata pod imenom Tisia, a u starim istorijskim nalazima se mogu pronaći latinski naziv Tissus i starogrčko ime Patisus; u nekim starijim engleskim izvorima se pominje i kao Theiss. U italijanskim izvorima se spominje kao Tibisko, Tibisco, a u francuskim se zove slično, Tibisque.

Ova imena mogu se pronaći u istorijskim izvorima koji svedoče o rečnim bitkama na toku Dunava, koje su se tokom XVII i XVIII veka odvijale između Otomanske imperije i austrougarske vojske. Moderni naziv je uglavnom varijacija na ime Tisa, koje i mi koristimo.

Flora i fauna reke Tise

Oblasti oko reke odlikuju se bogatim lovištima, starim, zaraslim šumama u kojima živi krupna divljač, posebno divlje svinje i srndaći. Ima dosta zečeva, fazana i poljskih jarebica, kao i divljih mačaka, šakala, jazavaca i kuna zlatica. Bogate vode obiluju ribom, pošto ribolov ovde nije toliko zastupljen kao na Dunavu.

U Tisi žive šaran, deverika, tolstolobik, amur, babuška, som, štuka i smuđ. U ljupkim i šarmantnim čardama, posebno na mađarskoj teritoriji, rado se pripramaju ukusni i izdašni specijaliteti od rečne tiske ribe, karakteristični za te prostore.

Kada Tisa cveta…

Cvetanje Tise je jedinstvena pojava koja se može videti samo na nekim delovima ove lepe reke u Mađarskoj i Srbiji. Tiski cvet, po kome je ova pojava i dobila naziv, zapravo nije pravi cvet, već autohtona vrsta insekta Palingenia longicauda, koja spada u jedinstvenu porodicu vodenih insekata – vodenih cvetova. Prekrasan prizor koji se dešava sredinom meseca juna kiti površinu Tise i šara vazduh iznad reke; tada se, uveče, iz larvi insekata rađaju mužjaci, a potom i ženke. Oni počinju svoj zaljubljeni let iznad vode, posle čega muške jedinke uginu. Jedinstveni prirodni fenomen traje oko petnaest dana.

• Zanimljivost: ‘Cvetanje Tise’ svake godine privlači svoju vernu publiku, a uposlednjim godinama sve više stranih turista dolazi da uživa u čudesnom plesu ovih, gotovo magičnih, nežnih insekata koji žive samo jedan dan;

Grob velikog Atile

Prema predanju, mesto na kome se Tisa uliva u Dunav, kod Starog Slankamena, jeste lokacija gde je pre mnogih vekova sahranjen čuveni hunski vojskovođa, strah i trepet zapadnog sveta prvih vekova nove ere.

Priča kaže da je Atilino telo sahranjeno po starom hunskom običaju, sa osedlanim konjem, njegovim konkubinama i rimskom robinjom koja je navodno bila kriva za njenu smrt.  Danas, kod Starog Slankamena se nalazi banjsko odmaralište, a tu je i arheološki lokalitet iz srednjeg veka.

Tiske čarde i kupališta

Ako se zaputite u obližnji Segedin, toplo preporučujemo da odaberete neku dobru lokalnu čardu i probate uskusne specijalitete od ribe. Riblja čorba i druga jela od ribe iz Tise ovde su prava poslastica. Segedin se nalazi na mestu gde reka Tisa skreće pod gotovo pravim uglom i na njenim obalama su lokalni stanovnici izgradili puno ovakvih živopisnih restorana tradicionalne kuhinje. Lepa mesta na Tisi pronaći ćete i kod nas; na primer, izletište u Novom Bečeju i poznato kupalište nedaleko od Zrenjanina.

• Predlog: U tiskim čardama u Segedinu obavezno treba probati Szegedi Halászlé, odnosno lokalnu riblju čorbu, pripremljenu na mađarski način;

Hidrosistem Dunav-Tisa-Dunav

Dunav-Tisa-Dunav je sistem kanala u našoj zemlji, koji na području Vojvodine reguliše tok ovih reka. To je jedinstveni hidrološki sistem, koji služi za kontrolu vodostaja, zaštitu od polava, snabdevanje vodom, regulaciju otpadnih voda, navigaciju, turizam, sportove i lov i ribolov. Kanalni sistem prostire se širom Vojvodine i pokriva površinu od 12 700 km², a obuhvata brojne manje kanale u Bačkoj i Banatu. Počeci ovog sistema sežu u habzgurško doba, a za njegovu izgradnju zaslužan je habzburški vladar Franc II.

• Info: Preteča današnjeg hidrosistema je Veliki bački kanal, građem krajem XVIII veka, dok je moderni Hidrosistem DTD građen dve decenije, između 1957. i 1977. godine;

Ekološka katastrofa

Nažalost, novi milenijum doneo je reci Tisi velike nevolje. Naime, početkom 2000., čitava serija ispuštanja industrijskih otpadnih materija u tok Tise u Rumuniji ozbiljno je ugrozila kvalitet vode. Otrovni cijanid iz rumunskih rudnika je u januaru 2000. usmrtio preko dve hiljade tone ribe, a nešto kasnije tokom iste godine došlo je do izlivanja otpada bogatog opasnim cinkom, olovom i bakrom. Ovi incidenti opisani su kao najveća centralnoevropska ekološka katastrofa u poslednje vreme.