Morske struje – informacije i zanimljivosti
Morska struja se javlja kao posledica ubrzanog kretanja vodene mase u morima i okeanima, čije je kretanje uslovlejno različitim silama. Struje nastaju pod uticajem vetrova, usled razlike u gustini vode i razlike u atmosferskom pritisku.
Morske struje možemo podeliti na osnovu fizičko- hemijskih osobina vode, odnosno prema temperaturi vode, na tople i hladne. Tople morske struje svojom toplotom zagrevaju vode hladnijih mora kao i vazduh iznad njih, a teku iz nižih geografskih širina. Kada su hladne morske struje u pitanju, kod njih je obrut slučaj, na strani okrenutoj ka obali njihova temperatura vode je niža u odnosu na temperaturu vode na strani okrenutoj otvorenom okeanu.
Postoji mnogo vrsta struja: struje pritiska, gradijentske struje, vetrovite struje, kompenzacione struje, struje saliniteta, descendentne struje i struje morskih doba.
Kao posledica trenja vazdušnih i vodenih čestica nastaju driftovi, nazivaju se još vetrovite struje, a koji povlače površinski sloj vode za sobom.
Kao razlika u pritiscima i nivoima između susednih mora nastaje struja pritiska, koja za posledicu ima prelazak viška vode kroz uski moreuz iz jednog mora u drugo, a sve u cilju izjednačavanja njihovih pritisaka.
Struje koje nastaju kao razlika u gustini vode nazivaju se gradijentske struje. Javljaju se udubljenja na mestima gde je gustina vode veća, a na mestima gde je gustina manja, javljaju se uzvišenja morskog nivoa.
Kao razlika u pritiscima voda i polarnih mora nastaju kompenzacione struje. Kako bi nadoknadile gubitke vode koja se po površini kreće u suprotnom smeru, one struje u većim dubinama ka ekvatoru.
Struje čije se strujanje vode javlja od površine ka dnu u polarnim oblastima, nazivaju se descedentne struje.
Između mora sa različitim salanitetom javljaju se struje salaniteta.
Pod uticajem privlačne sile Sunca i Meseca, odnosno pojave plime i oseke, nastaju struje morskih voda. Strujanje morskih doba dostiže veliku brzinu u kanalima sa velikom razlikom nivoa za vreme plime i oseke, odnosno u uskim kanalima. Na primer u blizini rta Hag brzina dostiže do 15 milometara po času, dok u nekim mestima dostiže i do 18,5 kilometara po času. Veličina morskih doba se znatno menja u blizii obala gde nastaju velike promene u kretanju vode plimskog talasa. Njihova veličina prosečno iznosi oko 80 centimetara na okeanskim ostrvima, naravno postoje izuzeci kao su Kanarska ostrva, gde iznosi 2,5 metara.
Strujomeri se najčešće koriste za određivanje brzine i pravca morske struje. U današnje vreme koriste se sve više električni strujomeri, zahvaljujući kojima možemo da pošaljemo zvučne talase u različite pravce i tako zahvaljujući promeni u frekvenciji odbijenih zvučnih talasa odredimo pravac struje.
Još ranije tokom otkrića morskih struja znalo se za nekoliko brzih struja, među kojima su Mozambička struja po kojoj je Vasko de Gama jedan štrčeći rt na jugoistočnoj obali Afrike nazvao Rtom struja. Prilikom otkrića Floride, Paus de Leon je zapazio Floridsku, odnosno sadašnju Golfsku struju.
Neke od stalnih toplih morskih struja su: Golfska, Severnoekvatorijalna, Južnoekvatorijalna, Severnoatlanska, Brazilska i Gujanska u Atlantskom okeanu, u Tihom okeanu: Severnoekvatorijalna, Južnoekvatorijalna, Ekvatorijalna povratna i Kurošio struja, u Indijskom okeanu: Ekvatorijalna povratna, Južnoekvatorijalna i Mozambička struja.
Poznate hladne morske struje: u Atlantskom okeanu se javljaju: Grenlandska, Kanarska, Antartička cirkumpolarna, Labradorska, Folklandska i Kejphornska struja, u Tihom okeanu: Humboltova, Ojašio, Antarktička cirkumpolarna, Kejphornska i Kalifornijska struja, u Indijskom okeanu su prisutne Antarktička cirkumpolarna i Zapadnoaustralijska struja.
Struje u Atlantskom okeanu
Ovaj okean ima razvijen sistem morskih struja, dva izrazita kola struja koja sačinavaju njegovu najkarakterističniju odliku, njihovi centri se nalaze na oko 30 stepeni severne geografske širine i na oko 20 stepeni južne geografske dužine.
Ka istoku u Indijski okean prodire najveći deo hladnih voda, dok se manji deo povija duž Južnoafričke obale ka severu – Bengulske struje. Vode Bengulske struje koje se kreću brzinom od 2 kilometara po času, koje zahvata južni pasat kod angolskih obala i potiskuje ih prema obalama Južne Amerike pod imenom Južne akvatorijalne struje. Kao i južni pasat ona prodire do termičkog ekvatora, prelazeći geografski ekvator. U Gvinejskom zalivu njena brzina iznosi 1 do 2 kilometara po času na samom početku, dok temperatura vode iznosi 22- 25 stepena Celzijusa za vreme meseca avgusta.
Vode brazilske struje se u blizini ušća La Playe sudaraju sa hladnom Foklandskom strujom sa kojom u kombinaciji sa zapadnim vetrovima i pod uticajem zemljine rotacije, skreću ulevo, prema istoku, time se dalje spajajući sa vodama drifta zapadnih vetrova. Ovu struju baš zbog tako specifičnog spajanja voda nazivaju još i Južno- atlantska spoljna struja i poznato je da se njene vode kreću brzinom između 1,2 do 3 kilometara na čas.
Važno je pomenuti i Severno ekvatorijalnu struju koja nastaje kod Zelenorotskih ostrva i kreće se prema zapadu i u nižim širinama dostiže brzinu od čak 3,1 kilometar na čas. Vode Grujanske i dela Severne ekvatorijalne struje se spajaju u Karipskom moru, prolaze kroz Jukatanski moreuz u Meksički zaliv, predstavljaju Jukatanku struju. Ekvatorijalna ili gvinejska struja je struja suprotnog smera u oblasti ekvatorijalnih tišina. Nalazi se između. Severne i Južne ekvatorijalne struje.
Struje u Severnom ledenom okeanu
Utvrđeno je da postoji strujanje vode u pravcu suprotnom kretanju kazaljke na sat u Atlanskoj kotlini, a ono je pojačano vodama tople Norveške struje, kao i vodama sibirskih reka.
Dve hladne struje Severnog ledenog okeana teku u pravcu juga, kroz zapadnu polovinu Beringovog moreuza protiče prva, mnogo manja struja, dok kroz Danski kanal protiče zatno veća, druga struja, poznatija kao istočno- grenlandska struja.
Struje u Antarktičkim vodama
Nalet Zapadnog vetra koja okružuje Antartik na mestu oko 50 stepena južne širine, naziv je za glavnu struju u Antarktičkim vodama, koju nanose hladni zapadni vetrovi.
Prolazi između antarktičkog poluostrva i južnih ostrva Južne Amerike, kroz Drejkov prolaz.
Struje u Sredozemnom moru
U Sredozemno more kroz Gibraltarski moreuz ulazi kompenzaciona struja površinske atlanske vode, kako bi nadoknadila gubitke jakim isparavanjem, a koja se ka zapadu vraća duž evropskih obala. U ovom moru struje se kreću u smeru suprotnom kazaljci na satu.
U Jadransko more takođe ulazi jedan deo sredozemno- morske struje, koji se kreće duž hrvatske, albanske, slovenačke obale, a vraća se pored italijanske. Brzina struje u Bosforu, pri jakom severnom vetru, dostiže i do 10 kilometara na čas, dok na primer prosečna brzina Dunava kod Beograda je tri puta manja.
Struje u Indijskom okeanu
Zbog svoje veličine i položaja, struje u Indijskom okeanu znato se razlikuju od struja u Atlantskom i Tihom okeanu.
Monsuni su sezonski vetrovi koji izazivaju morske struje suprotnih pravaca, što za posledicu ima nepostojanje Severno ekvatorijalnih struja. Južna ekvatorijalna struja u Indijskom okeanu polazi od zapadnih obala Australije, brzinom od 0,7 do 1,2 metra u sekundi.
Geografski značaj morskih struja
Morske struje utiču na promene klimatskih karakteristika oblasti u čijoj blizini prolaze , na taj način da menjaju temperaturu, vlažnost i pritisak vazduha koji se iznad njih nalazi, kao i na oblačnost.Najbolje se na primeru Golfske struje može prikazati koliki uticaj zaista imaju morske struje. Polazna destinacija proticanja ove struje je Meksički zaliv, odakle prenosi toplotu ka Evropi, a završava se u Kaspijskom moru čini sistem struja, dug oko 11 000 kilometara, koji prolazi kroz Atlantski i Severno ledeni okean. Ona sveke sekunde prenosi 55 miliona metara kubnih vode duž obala Severne Amerike do rta Hateras, pri čemu pod uticajem zapadnih vetrova skreće ka istoku prema Evropi.
Brazilska struja ima velik uticaj na klimu u Brazilu, na primer, prilikom snižavanja temperature struje može doći do smanjenog taloženja i samim tim do šumskih požara.
